به گزارش اقتصادناب خسارات اقتصادی ناشی از بلایای طبیعی در سال ۲۰۱۸ نسبت به سال ۲۰۱۷ به طور قابل توجهی کاهش یافت.

با این حال، خسارت وارده ۲۲۵ میلیارد دلاری بسیار قابل توجه بود و برای سومین سال متوالی مرز ۲۰۰ میلیارد دلار را پشت سر گذاشت و نسبت به سال ۲۰۰۰، ۱۰ برابر افزایش یافت.

از نظر بلایای طبیعی ناشی از اقلیم، در سال ۲۰۱۸ در حدود ۲۱۵ میلیارد دلار خسارت در جهان وارد شد که نسبت به ۴۳۸ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۷ به طور چشمگیری کمتر بود.

با این حال در طی سال ۲۰۱۸ پر خسارت‌ترین بلایا ابتدا مربوط به توفان‌ها، سپس مربوط به سیل و زلزله است. سیکلون‌های استوایی در سال ۲۰۱۸، ۷۲ میلیارد دلار خسارت به اقتصاد جهان وارد کردند که در مقایسه با میانگین و میانه (عددی که ۵۰ درصد فراوانی وقایع کمتر از آن و ۵۰ درصد بیشتر از آن است) افزایش قابل توجه ۶ و ۴۱ میلیارد دلاری را نشان می‌دهد.

در سال ۲۰۱۸ میزان خسارت سیل کمتر از میانگین ۱۷ ساله بود و تقریباً برابر با میانه گزارش شده است. این در حالی است که میزان آتش‌سوزی به شدت افزایش یافت و در سال ۲۰۱۸ به بیش از ۳ برابر میانگین و ۸ برابر میانه ۱۷ ساله رسید. در این بین، میزان خسارات ناشی از زلزله خوشبختانه به طور قابل توجهی کمتر از میانگین و میانه ۱۷ ساله بود و تنها ۱۰ میلیارد دلار به اقتصاد جهان خسارت وارد کرد، در حالی که میانگین ۱۷ ساله بیش از چهار برابر سال ۲۰۱۸ بود (شکل ۱).

از نظر مجموع خسارت وارده به اقتصاد در طی ۱۸ سال گذشته، سیکلون‌های استوایی در حدود هزار و ۲۵۳ میلیارد دلار خسارت به اقتصاد جهان وارد کردند که بیش از ۲۵ درصد از مجموع خسارات وارده (۴۲۱۰ میلیارد دلار) را در این دوره تشکیل می‌دهد. سیل نیز با رقم ۹۱۴ میلیارد دلار در رتبه دوم و زلزله با خسارت ۷۵۷ میلیارد دلار در رتبه سوم قرار گرفته است (شکل ۲).

پر خسارت‌ترین بلایا در یک قرن گذشته

طبق گزارشات صندوق بین‌الملل پول، ۱۰ بلایای بزرگ که بیشترین خسارت را در سال ۲۰۱۸ وارد کرده‌اند جمعاً در حدود ۲۵ میلیارد دلار خسارت ایجاد کرده‌اند که در این میان ۴ واقعه مربوط به زلزله است. پر خسارت‌ترین زلزله را می‌توان زلزله و سونامی اندونزی در ۲۸ سپتامبر با خسارت ۵/۱ میلیارد دلاری نام برد. این واقعه بیشترین کشته را در بین بلایای طبیعی داشت و در حدود یک چهارم کل کشته‌شدگان بلایا در سال ۲۰۱۸ تنها مربوط به این زلزله است. پر خسارت‌ترین واقعه سال ۲۰۱۸، سیل ژاپن با خسارت ۱۰ میلیارد دلار است (جدول ۱).

نگاهی به بلایای طبیعی رخ‌داده در خاورمیانه نقش پر رنگ سیل و زلزله را نشان می‌دهد که عمده آنها در کشور ما رخ داده است. از بین پر خسارت‌ترین بلایای طبیعی رخ‌داده در خاورمیانه، ۵ واقعه مربوط به ایران و یک واقعه نیز سه کشور دیگر را همراه با ایران درگیر کرده است. از ۵ واقعه مربوط به ایران، ۳ واقعه زلزله است که جمعاً در حدود صدها میلیون دلار به کشور خسارت وارد کرده است؛ اما تنها ۲ کشته بر جای گذاشته‌اند (جدول ۲).

با توجه به جدول ۳ در طی یک قرن گذشته پرخسارت‌ترین بلایا مربوط به ۵ توفان و ۵ زلزله مخرب است که زلزله و سونامی توهوکو به تنهایی رکورددار بیشترین خسارت با خسارت ۲۲۰ میلیارد دلار در جهان است. زلزله هانشین نیز با خسارت ۱۰۳ میلیارد دلاری در رتبه دوم قرار داشت و هر دو زلزله در کشور ژاپن رخ داده است. توفان‌های کاترینا و هاروی نیز هر کدام با خسارت واقعی ۱۲۵۰ میلیارد دلار تنها با فاصله ۱۲ سال در ایالات متحده رخ داده‌اند.

از نظر میزان مرگ و میر، در طی دوره ۱۹۵۰ تا ۲۰۱۸ پر تلفات‌ترین بلایا مربوط به سیل و زلزله است که تنها ۶ رخداد از این ۱۰ رخداد مربوط به زلزله است. در زلزله تانگشان چین، زلزله اقیانوس هند و زلزله پوتوپرنس نزدیک به ۷۰۰ هزار نفر جان باختند. سیکلون باهولا با ۳۰۰ هزار نفر کشته در بنگلادش در رتبه نخست قرار دارد و هر سه زلزله مذکور در رتبه‌های بعدی بلایا قرار گرفته‌اند. این داده‌ها حاکی از خسارات جانی قابل توجه در زلزله است که به واسطه نبود هشدار قبلی ایجاد می‌شوند (جدول ۴).

سالانه بیش از ۱۰۰ زلزله بیش از ۶ ریشتر در جهان ثبت می‌شود

آمارهای مرکز لرزه‌نگاری USGS ایالات متحده حاکی از آن است که سالانه بیش از ۱۰۰ زلزله با بزرگی بیش از شش ریشتر در جهان ثبت می‌شود. تعداد این زلزله‌ها در دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ به طور قابل توجهی کاهش یافت؛ اما در سال ۲۰۱۱ بیشترین تعداد زلزله با بیش از ۲۰۰ زلزله ثبت شد؛ همچنین در هر سال بیش از ۲۰ زلزله با بزرگی بیشتر از ۷ ریشتر در جهان ثبت شده است (شکل ۳).

نگاهی به شکل ۴ نشان می‌دهد که بیشتر زلزله‌های پر خسارت در مرز صفحه تکتونیک اقیانوس آرام با صفحات آمریکای جنوبی و شرق آسیا واقع شده‌اند. زلزله‌های رخ‌داده در کشور ما عمدتاً بزرگی کمتر از ۸ ریشتر دارند؛ اما در نقاطی همچون ژاپن، آلاسکا و شیلی زلزله‌هایی با بزرگی ۹ ریشتر در نیم قرن گذشته رخ داده است که نشان‌دهنده فعالیت قابل توجه زلزله در این کشورهاست.

مقایسه تعداد توفان‌ها، سیل و زلزله در نیم قرن گذشته نشان می‌دهد که روند افزایش تعداد توفان و سیل از سال‌های ۱۹۶۰ آغاز شد. تعداد سیل‌ها تا سال ۲۰۰۶ به اوج خود رسید و رکورد بیش از ۲۲۰ سیل را ثبت کرد و پس از آن روند کاهشی قابل توجهی را نشان می‌دهد. این در صورتی است که توفان‌ها تا سال ۲۰۰۴ افزایش چشمگیری داشتند و به سالانه بیش از ۱۲۰ رویداد رسیده‌اند؛ اما تعداد زلزله‌ها در این بین، از دهه ۱۹۷۰ شروع به افزایش گذاشت و جالب توجه است که هر سه نوع بلایا در دهه ۲۰۰۰ به اوج فراوانی خود رسیدند. با این حال، تعداد زلزله‌های رخ‌داده در سال ۲۰۱۷ بیش از ۴ برابر آن در سال ۱۹۷۴ گزارش شد (شکل ۵).

وقایع زلزله در ۳۰ سال گذشته

بیشترین وقایع زلزله در ۳۰ سال گذشته در ۳ کشور چین، اندونزی و ایران به ترتیب با سهم ۱۶، ۹ و ۸ درصدی رخ داده است که جمعاً بیش از یک‌سوم زلزله‌های رخ‌داده در ۳۰ سال گذشته را تجربه کرده‌اند.

کشورهای ترکیه، ژاپن و افغانستان نیز با اختلاف قابل توجه از سه کشور صدر جدول در رتبه‌های بعدی قرار دارند (شکل ۶).

در بین زلزله‌های رخ‌داده در ۳۰ سال گذشته زلزله سال ۲۰۰۸ بیشترین جمعیت را با بیش از ۴۵ میلیون نفر درگیر کرد و میزان تلفات حدود ۸۰ هزار نفر را بر جای گذاشت. دو زلزله بزرگ سال‌های ۲۰۰۴ در اقیانوس هند و ۲۰۱۰ در هایتی جمعیت بسیار کمی را درگیر کردند؛ اما هر کدام بیش از ۲۲۰ هزار نفر تلفات دادند که رقم بسیار قابل توجهی است. میزان تلفات زلزله‌ها از سال ۲۰۱۱ تاکنون کمتر از ۲۶ هزار نفر است (شکل ۷).

طبقه‌بندی رویدادهای زلزله در ۳۰ سال گذشته بر اساس طبقه درآمدی نشان می‌دهد که بیشترین تعداد رویدادها در طبقه درآمد کمتر از متوسط با سهم ۴۲ درصدی رخ داده است و بیشترین مرگ و میر با سهم ۵۰ درصدی و بیشترین سهم جمعیت درگیر با سهم ۶۶ درصدی در این قشر از مردم قرار دارد. قشر کم‌درآمد نیز یک پنجم از رویدادهای زلزله را تجربه کرده‌اند که منجر به سهم ۴۵ درصدی از تلفات و ۲۰ درصدی از جمعیت درگیر است. این روند نشان می‌دهد که با افزایش شدت فقر، میزان مرگ و میر نسبت به تعداد رویداد و همچنین جمعیت درگیر به شدت افزایش می‌یابد. جمعیت با درآمد بیش از متوسط و پر درآمد مجموعاً بیش از یک‌چهارم زلزله‌ها را تجربه کرده‌اند؛ اما تعداد جمعیت درگیر و تلفات آنها به ترتیب ۱۳ و ۶/۴ درصد است (شکل ۸).

خسارات ناشی از زلزله در ۵۰ سال گذشته

خسارات ناشی از زلزله در ۳۰ سال گذشته به شدت افزایش یافت. در سال‌های ۱۹۷۳ تا ۷۷ تنها حدود ۱۲ میلیارد دلار خسارت توسط زلزله در هر سال به اقتصاد جهان وارد شد؛ اما میانگین خسارات سالانه واردشده در سال‌های ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۲ به نزدیک ۱۰۰ میلیارد دلار رسید. با این حال، خوشبختانه در دوره ۱۷-۲۰۱۳ تنها در حدود ۱۸ میلیارد دلار خسارت وارد شد. با وجود این نوسانات، روند متوسط چند ساله نشان می‌دهد که میزان خسارت متوسط سالانه از حدود ۷ میلیارد دلار در دوره ۷۷-۷۳ به حدود ۴۵ میلیارد دلار در دوره ۱۷-۲۰۱۳ رسیده است (شکل ۹).

عمده خسارات اقتصادی واردشده متوجه کشورهای ژاپن، چین و ایالات متحده است. به گونه‌ای که بیش از ۳۵ درصد خسارات این دوره در کشور ژاپن وارد شد که نشان‌دهنده زلزله‌خیزی خسارات به طور قابل توجه در این کشور است. بیش از ۱۵ درصد خسارات نیز در کشور چین و در حدود هشت درصد نیز در کشور ایالات متحده وارد شده است. کشور ایران با سهم خسارت اقتصادی حدود ۴ درصد هم‌رده کشورهای الجزایر، چین‌تایپه و مکزیک است (شکل ۱۰).

برآوردهای خسارات وارده نسبت به تولید ناخالص داخلی کشورها نشان می‌دهد که از سال ۱۹۹۰ تاکنون کشور نپال نزدیک به ۳۰ درصد از تولید ناخالص داخلی سالانه خود را خسارت دیده است. این رقم در کشور شیلی به ۱۵ درصد و در کشور نیوزیلند به ۱۳ درصد می‌رسد. کشورهای ژاپن و ایالات متحده به واسطه اقتصاد بزرگی که در اختیار دارند، زلزله سهم بسیار کمی از خسارات را نسبت به تولید ناخالص داخلی به خود اختصاص داده است؛ اما کشور ژاپن ریسک زلزله‌های پر خسارت را به یدک می‌کشد (خسارت حدود ۱۰ درصدی در صورت وقوع زلزله). در کشور ایران در حدود ۳ درصد از تولید ناخالص داخلی کشور در سال‌های ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۸ خسارت وارد شده است (شکل ۱۱).

نرخ نفوذ بیمه زلزله

گرچه آمار دقیقی از میزان آمادگی کشورها در مقابل زلزله در دسترس نیست؛ اما کشورهای مختلف در سال‌های اخیر قوانین مختلفی برای مقابله با زلزله تدوین کرده‌اند. در این بین، در سه کشور ایسلند، ترکیه و رومانی خرید بیمه زلزله الزامی است و در کشور ایسلند تقریباً تمامی ساختمان‌های مسکونی بیمه زلزله دارند، این در صورتی است که در کشور ترکیه نرخ نفوذ این بیمه تنها بیش از ۴۰ درصد و در کشور رومانی در حدود ۲۰ درصد است. در کشورهای فرانسه، نیوزیلند، اسپانیا، چین‌تایپه و لاتیوا نیز بیمه زلزله به صورت خودکار بر مسکن‌های مورد معامله اعمال می‌شود. با این حال در این کشورها برخی مسکن‌ها در سال‌های گذشته مورد معامله قرار نگرفته‌اند که مشمول این بیمه شوند. دو کشور فرانسه و نیوزیلند نیز در این گروه با ضریب نفوذ ۹۵ درصدی دارای بیشترین ضریب نفوذ هستند. در کشور ژاپن و ایالت کالیفرنیای آمریکا نیز بیمه زلزله پیشنهاد الزامی شرکت‌های بیمه است؛ اما ضریب نفوذ در کشور ژاپن تنها ۳۰ درصد و در کالیفرنیا ۱۰ درصد است. در دو کشور شیلی و پرتغال، بیمه زلزله پیش‌نیاز وام مسکن و در سایر کشورهای مورد نظر انتخابی است (شکل ۱۲).

نتیجه‌گیری

بیمه زلزله از جمله مهم‌ترین رشته‌های بیمه در مناطق زلزله‌خیز، از جمله کشور ماست؛ اما به واسطه عدم نظارت مناسب در ساخت و ساز، بسیاری از شرکت‌های بیمه تمایلی به صدور بیمه زلزله برای ساختمان‌های مسکونی ندارند. اعلام بیمه الزامی برای ساخت مسکن‌های جدید از جمله سیاست‌های بیمه مرکزی است که می‌تواند پوشش بیمه زلزله در مناطق زلزله‌خیز را افزایش دهد. در مقایسه با بسیاری از بلایای طبیعی، زلزله در زمره وقایع با کمترین علائم هشدار محسوب می‌شود که منجر به پر خطر شدن این بلای طبیعی در سراسر جهان شده و رتبه سوم را از نظر میزان خسارت و رتبه دوم از نظر میزان تلفات را به این بلای طبیعی اختصاص داده است.