به گزارش اقتصادناب جعفریاری  کارشناس ارشد بیمه، بیمه مرکزی ج.ا.ایران در یادداشتی در بیمه داری نوین نوشت:

امروزه وجود تعارض بین سطح توانگری مالی و انعکاس سود قابل تقسیم به عنوان یکی از پیچیدگی‌های ارائه گزارش مالی شرکت‌های بیمه است. از سوی دیگر رعایت ضوابط و الزامات بیمه‌گری در امر شناسایی سود و همچنین فرایند شناسایی شرکت‌های مشکل‌دار از نظر توانگری مالی و بهره‌وری عملیاتی به عنوان چالش‌های نظارت بر عملکرد شرکت‌های بیمه است.

در این رابطه شاخص‌های سودآوری، نقش تعیین‌کننده در ساختار صورت‌های مالی و تجزیه و تحلیل‌های حسابداری و مالی مؤسسات بیمه دارد؛ بنابراین در این نوشتار سعی شده است ضمن معرفی شاخص‌های ارزیابی سودآوری شرکت‌های بیمه، راهکاری مبتنی بر تدوین دستورالعمل و طراحی سامانه ارزیابی استاندارد، به منظور اندازه‌گیری سود و تحلیل بهره‌وری شرکت‌های بیمه پیشنهاد شود.

شرکت‌های بیمه بازرگانی همانند هر بنگاه اقتصادی دیگر با هدف کسب سود فعالیت می‌کنند از این‌رو نتایج نهایی عملیات این شرکت‌ها با قابلیت سودآوری‌شان مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. سودآوری و بازدهی مؤسسات اقتصادی از یک سو مبین ثبات و کارآمدی عملیاتی و مدیریتی شرکت بوده و از سویی دیگر حاکی از آینده‌ای مطلوب و روشن برای ذی‌نفعان آن اعم از سهامداران، سرمایه‌گذاران، مشتریان و کارکنان شرکت است.

به طور کل سود عملیاتی شرکت‌های بیمه برای یک دوره زمانی مشخص، از سه بخش (۱. سود حسابداری ۲. سود عواید سرمایه ای و ۳. سود تسعیر منابع ارزی) قابل تأمین است.

• سود حسابداری (بیمه‌گری)

سود حسابداری (درآمد بیمه‌گری) منعکس‌کننده عایدی مستقیم شرکت از پذیرش ریسک در بازه زمانی مشخص و معمولاً یک ساله است. انتفاع شرکت‌ها از عملیات بیمه‌ای به واسطه قبول، کنترل و نگهداری ریسک‌های مطلوب حاصل می‌شود. با وجود این ریسکی مطلوب تلقی می‌شود که اولاً ترکیب پرتفوی آن متنوع و گسترده باشد، ثانیاً حق بیمه آن صحیح و منطقی محاسبه و وصول شده باشد و ثالثاً مکانیزم مناسبی برای توزیع ایمن و همچنان سودآور ریسک در بازار جهانی یا سایر بازارهای مالی از جمله عرضه اوراق بهادار بیمه اتکایی، وجود داشته باشد.

باید توجه داشت که در کشورهای پیشرو از لحاظ نفوذ بیمه، شرکت‌های بیمه از طریق تعدیل حق بیمه‌های دریافتی و پرداخت مناسب خسارات، سعی دارند این انتفاع را به نوعی به جامعه برگردانند و در مقابل با ایجاد تنوع در محصولات و به کار گیری استراتژی‌های مناسب بازاریابی، اهتمام ویژه در جذب مشتریان بیشتر دارند تا از محل سود حاصله از سرمایه‌گذاری منابع حق بیمه‌ها و اندوخته‌ها، منافع سهامداران خود را تأمین کنند.

به طور کلی سود حسابداری (عایدی قبل از نتایج فعالیت‌های سرمایه‌گذاری) از محل سرفصل‌های عملیات اصلی شامل: درآمد حق بیمه صادره/ قبولی، درآمد خسارت بازیافتی از بیمه‌گران اتکایی، هزینه حق بیمه واگذاری اتکایی، هزینه خسارات پرداختی و نتیجه سایر درآمدها و هزینه‌های مرتبط با فعالیت بیمه‌گری شناسایی می‌شود.

عملیات بیمه‌گری در سال مالی ۱۳۹۹ حاکی از زیان حدود ۴۷ هزار میلیارد ریالی شرکت‌های بیمه از پذیرش ریسک است. این نتیجه می‌تواند منعکس‌کننده پرداخت بهینه خسارت یا کاهش حق بیمه دریافتی و در نهایت انتفاع بهینه بیمه‌گذاران از بیمه باشد؛ البته این موضوع درصورتی صدق پیدا می‌کند که کاهش حق بیمه دریافتی، ناشی از رقابت ناسالم و نرخ شکنی شرکت‌های بیمه نباشد و میزان تقلبات و تبانی برای دریافت خسارات نیز بسیار ناچیز باشد.

• سود عواید سرمایه‌ای

بازده سرمایه‌گذاری در شرکت‌های بیمه تا حدود زیادی به وجود پرتفوی مناسب و متنوع و نیز جمع‌آوری کامل و به موقع حق بیمه‌ها و به کارگیری منابع حاصله در قالب ابزارهای مختلف سرمایه‌گذاری در بازارهای مناسب دارد.

طبق مفاد آیین‌نامه ۹۷ مصوب شورای عالی بیمه، سرمایه‌گذاری شرکت‌های بیمه ترکیبی از سرمایه‌گذاری در دارایی‌های ثابت‏‏ مشهود و نامشهود، سپرده‌گذاری‌های بانکی اعم از ریالی و ارزی، خرید اوراق مالی اسلامی، سرمایه‌گذاری در سهام شرکت‌ها اعم از بورسی و غیر بورسی، صندوق‌های سرمایه‌گذاری، انواع مشارکت‌ها و نیز پرداخت تسهیلات در اشکال مختلف است. معمولاً سرمایه‌گذاری در دارایی‌های ثابت با هدف انتفاع شرکت و سرمایه‌گذاری در دارایی‌های غیر جاری هم بعضاً با هدف نگهداری برای فروش صورت می‌گیرد که افزایش ارزش آنها نسبت به قیمت اول دوره، ملاک ارزیابی است.

به طور کلی درآمد سرمایه‌گذاری در گزارش صورت سود و زیان به دو بخش تفکیک و افشاء می‌شود.

الف) درآمد سرمایه‌گذاری از محل ذخایر فنی که مشتمل بر دو عنوان ذخیره ریاضی بیمه‌های زندگی و ذخایر فنی بیمه‌های غیر زندگی است.

ب) درآمد سرمایه‌گذاری از محل سایر منابع (حقوق مالکان) که شامل سرمایه و اندوخته‌های قانونی شرکت است.

شرکت‌های بیمه در عملیات بیمه‌گری خود علاوه بر پرداخت هزینه‌های مربوط به قبول ریسک، متحمل پرداخت هزینه‌های دیگری از جمله حقوق و دستمزد، هزینه‌های اداری و عمومی، استهلاک دارایی‌ها و سایر هزینه‌های مرتبط با فعالیت‌های جاری خود هستند. از سوی دیگر ممکن است درآمدهای عملیاتی دیگری هم در این فرایند کسب کند؛ بنابراین در انعکاس سود عوامل سرمایه‌ای، باید نتایج نهایی درآمدها و هزینه‌های مذکور نیز مورد لحاظ قرار می‌گیرد.

در بررسی به عمل آمده از عملکرد سال مالی ۱۳۹۹ ملاحظه می‌شود که شرکت‌های بیمه در مجموع بیش از ۱۶۸ هزار میلیارد ریال درآمد سرمایه‌گذاری از محل منابع حق بیمه و ذخایر فنی حاصل کرده‌اند؛ همچنین حدود ۵/۴۴ هزار میلیارد ریال درآمد سرمایه‌گذاری از محل سایر منابع حاصل کرده‌اند، لیکن ۴/۶۶ هزار میلیارد ریال نیز بابت امور مرتبط با عملیات جاری خود هزینه کرده‌اند.

بی‌تردید مدیریت و بکارگیری سایر منابع، تحت تأثیر ماهیت و ترکیب این منابع و سیاست‌های کلان شرکت است، لیکن چنانچه درآمد حاصل از محل حقوق صاحبان سهام، جوابگوی پوشش سایر هزینه‌های عملیاتی هم باشد، وضعیت ایده‌آل برای آن شرکت محسوب خواهد شد.

• سود تسعیر دارایی‌ها و بدهی‌های ارزی

معمولاً بخشی از سود خالص آن دسته از بنگاه‌های اقتصادی که دارای منابع و مخارج ارزی هستند از محل تسعیر یا تسویه دارایی‌ها و بدهی‌های ارزی حاصل می‌شود.

واضح است که از سال ۱۳۹۷ و پس از خروج آمریکا از برجام، روند افزایش نرخ رسمی ارزهای خارجی در شبکه مبادلات مالی کشور نیز تشدید یافت و به تبع آن سود خالص شرکت‌های بیمه هم دستخوش تغییرات اساسی شد.

اغلب شرکت‌های بیمه به منظور تهیه گزارش صورت‌های مالی از نرخ نیمایی برای تسعیر منابع ارزی خود استفاده می‌کنند. این نرخ، میانگین نرخ موزون معاملات حواله‌های ارزی انجام یافته در سامانه نیما و میانگین خرید و فروش ارز بر مبنای معاملات ثبت شده توسط بانک‌ها و صرافی‌های مجاز کشور است.

در این رابطه نرخ تسعیر ارز دلار آمریکا طی سال‌های ۱۳۹۷ الی ۱۳۹۹، به طور متوسط سالانه حدود ۷۸ درصد افزایش داشته است؛ بنابراین روند تغییرات تسعیر دارایی‌ها و بدهی‌های ارزی تأثیر قابل توجه‌ای در سود خالص پایان دوره شرکت‌های بیمه داشته است. به طوری که در سال ۱۳۹۹ شرکت‌های بیمه در مجموع بالغ بر ۲۷ هزار میلیارد ریال سود از این محل عاید داشته‌اند که سهم شرکت‌های بیمه سرزمین اصلی بیش از ۲۵ میلیارد ریال و شرکت‌های اتکایی نیز حدود ۵/۱ هزار میلیارد ریال است.

در گزارش صورت‌های مالی، معمولاً نتایج تسعیر یا تسویه دارایی‌ها و بدهی‌های ارزی به تفکیک سود و یا زیان و با عناوین عملیاتی یا غیر عملیاتی در یادداشت پیوست، ذیل سایر درآمدها و هزینه‌های عملیاتی افشاء می‌شود.

شرکت‌های بیمه دولتی (بیمه مرکزی

(بیمه مرکزی و بیمه ایران و ایران معین) تابع قانون محاسبات عمومی می‌باشند. و وفق ماده ۱۳۶ این قانون، سود ناشی از تسعیر ارز دارایی‌ها و بدهی‌های ارزی به عنوان سود و زیان دوره لحاظ نمی‌شود؛ بلکه اثرات آن در حساب اندوخته تسعیر ارز و سرفصل حقوق مالکانه شرکت‌ها افشاء و نگهداری می‌شود؛ البته افزایش سرمایه این شرکت‌ها تنها با تصویب مجمع عمومی از محل اندوخته‌های قانونی و سایر اندوخته‌ها یا صرفاً با حمایت و واریز دولت امکان‌پذیر است.

همان‌گونه که اشاره شد، سود و زیان عملیاتی شرکت‌های بیمه از جمع جبری سه بخش عملکرد اصلی، یعنی؛ سود (زیان) حسابداری، سود (زیان) عواید سرمایه‌ای و سود (زیان) تسعیر منابع ارزی حاصل می‌شود. در ادامه این بخش، جدول وضعیت سودآوری صنعت بیمه کشور بر اساس نتایج صورت‌های مالی سال ۱۳۹۹ ارائه خواهد شد.

به منظور تلخیص اطلاعات جدول، گزارش آمار عملکرد صنعت بیمه به تفکیک چهار دسته کلی شامل: شرکت‌های مختلط سرزمین اصلی (۲۲ شرکت)، شرکت‌های تخصصی بیمه زندگی (۲شرکت)، شرکت‌های بیمه اتکایی (۳شرکت) و شرکت‌های فعال در مناطق آزاد تجاری (۶شرکت) ارائه می‌شود؛ البته تفکیک و تجمیع اطلاعات به صورت فوق صرفاً بر اساس نوع عملیات و همگونی شرکت‌ها از لحاظ گستره و حیطه فعالیت صورت گرفته است؛ همچنین در این دسته‌بندی، عملکرد شرکت بیمه توسعه و صندوق ملی اتکایی لحاظ نشده است.

وضعیت و ترکیب سود و زیان عملیاتی صنعت بیمه کشور در سال ۱۳۹۹ به شرح جدول زیر است.

بررسی اطلاعات صورت سود و زیان ۳۳ شرکت بیمه فعال در سال مالی۱۳۹۹، حاکی از آن است که فعالیت مستقیم بیمه‌گری اکثر شرکت‌ها به زیان منتهی شده است، لیکن ۱۲ شرکت بیمه جمله شرکت‌های بیمه دی، البرز، پارسیان، تجارت نیز سود شناسایی کرده‌اند که این موضوع می‌تواند گویای کنترل مناسب ریسک در این شرکت‌ها باشد.

بررسی نتیجه سود عملیاتی مؤید این نکته است که سودآوری شرکت‌ها بیشتر با تکیه بر درآمدهای سرمایه‌گذاری و سایر درآمدهای عملیاتی توأم با مدیریت مناسب هزینه‌های اداری و مالی صورت گرفته است. ملاحظه می‌شود که نتایج عملکرد بیمه‌گری، عاملی کاهنده (۳۷درصدی) در نتایج سود عملیاتی صنعت بیمه است.

همچنین با مشخص شدن محدوده متوسط پراکندگی سود عملیاتی به تفکیک هر دسته، می‌توان مجموع میانگین سود صنعت بیمه را هم به دست آورد و سطح جایگاه شرکت‌ها را به صورت جداگانه با آن مقایسه کرد. در این مورد بررسی‌ها نشان می‌دهد که سود عملیاتی چهار شرکت، شامل بیمه پاسارگاد، البرز، دی و کوثر در سطح مطلوب یعنی بالاتر از متوسط سود صنعت (۵۴۰ر۸ میلیارد ریال) قرار دارند و نیز عملکرد سود آوری چهار شرکت بیمه میهن، حافظ و متقابل کیش و متقابل قشم، به دلیل شناسایی زیان عملیاتی در سطح نامطلوب قرار می‌گیرد؛ البته اساس فعالیت و ساختار تنظیم صورت‌های مالی در شرکت‌های بیمه متقابل کیش و متقابل قشم خاص بوده، بنابراین عملکردشان نباید صرفاً زیان تلقی شود.

بی‌تردید نتایج سود عملیاتی دلیل بر کارآمدی یا بالا بودن بهره‌وری شرکت نبوده بلکه علاوه بر افزایش سود، نتایج دیگر از جمله کاهش زیان انباشته، افزایش دارایی‌های جاری و ثابت و نیز کاهش بدهی‌ها اعم از بازپرداخت تسهیلات و ایفای تعهدات معوق و تکالیف قانونی از مصادیق بهره‌وری است؛ بنابراین استناد صرف به میزان سود عملیاتی بدون در نظر گرفتن سایر متغیرهای تأثیرگذار نمی‌تواند گویای عملکرد مطلوب شرکت‌ها باشد.

اهمیت موضوع ایجاب می‌کند تا شاخص‌های سودآوری شرکت‌های بیمه بر اساس ضوابط و چارچوب مشخص مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرند. در این رابطه می‌توان روند سودآوری و کم و کیف تأثیر هر یک از عناصر و نیز سطح هم‌راستایی آن با دیگر شاخص‌های عملکرد را با استناد به برخی نسبت‌ها و شاخص مورد ارزیابی قرار داد.

در جدول زیر به برخی از شاخص‌ها و نسبت‌های مؤثر و مهم اشاره شده است.